BERTUTE TXIKIAK
Bitartean ibillico dira becatutic becatura amilduaz;
oraiñ pensamentu batean, gueroseago itz loyak gozotoro aditzean:
oraiñ escuca, edo queñada batean, guero musu edo laztanetan:
oraiñ ipui ciquiñac contatzen, guero dantzan,
edo dantza ondoan alberdanian.
J.B. Agirre
1. argitaraldia: 2021eko iraila.
Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren laguntza
izan du liburu honek.
© 1963, 1986, 1999, 2010, 2014, Giulio Einaudi editore s.p.a., Torino
© Itzulpenarena: 2021, Irene Hurtado de Saratxo Mendieta
© Argitaraldi honena: 2021, ALBERDANIA, SL
Istillaga, 2, behea C - 20304 Irun
Tel.: + 34 943 63 28 14
alberdania@alberdania.net
www.alberdania.net
Azala: Junkal Motxailek diseinatua, Helen Hotson-en (Shutterstock) margolan bat erabilita.
Inprimatzailea: Ulzama (Huarte, Nafarroa)
ISBN digitala: 978-84-9868-672-2
ISBN papera: 978-84-9868-671-5
Legezko gordailua: D-966/2021
V
BERTUTE TXIKIAK
NATALIA GINZBURG
ITZULPENA
Irene Hurtado de Saratxo Mendieta
ALBERDANIA
narrazioak
BERTUTE TXIKIAK
TESTUINGURUAN KOKATZEKO
Natalia Ginzburg egile ezaguna dugu Euskal Herrian, Pello Lizarraldek Hirira doan bidea eta Arratseko ahotsak euskaratu eta Igela argitaletxeak argitara eman zituenetik, eta are ezagunagoa urte batzuen buruan Fernando Reyk Italiako idazle honen libururik famatuena eta arrakastatsuena dena euskaratu zuenetik, 2021ean Igelak berrargitaratu duena Familiako lexikoa izenburuarekin.
Nobela autobiografiko horretan Nataliak xehe kontatzen ditu bere etxeko kontuak, bai Torinoko kultura- eta politika-munduarekin lotura estua zuen burgesiako bere familiaren inguruneari buruzkoak, bai eta Bigarren Mundu Gerra aurreko eta ondoko Italiako egoera sozio-politikoari buruzkoak ere, baina, paradoxikoa bada ere, apenas ematen duen daturik bere buruaz; paradoxikoa da autobiografia den aldetik, baina ez da harritzekoa bere intimitatea gordean edukitzea maite zuen egile honengandik, ez alferrik aitortu baitzigun: «Nire benetako minengatik, ez dut sekula negar egiten».
Esku artean duzun Bertute txikiak liburu honek hamaika kontakizun labur biltzen ditu, denak ere saiakera literarioaren eta autobiografiaren artean daudenak, 1944ko udazkenetik 1962ko udara bitartean lehen pertsonan idatziak, bi partetan antolatuak ordena kronologikoari jarraitu gabe, narrazio autobiografikoak lehen partean eta saiakera literarioak bigarrenean; eta, nolabait ere, osatu egiten du Familiako lexikoa, lan horretan bazter utzitako bere buruari buruzko hutsune asko betetzen baititu hemen, bere barneko kontuak agerian utziz.
Familiako lexikoan aski modu objektiboan laburtutako erbestealdia sakonago agertzen da «Negua Abruzzon» kontakizunean, alemaniarrek Regina Coeliko kartzelan senarra erail ondoren Nataliak idatzi zuen lehen testuan. Hilabete gutxi batzuk lehenago jazotako gertaerak iraganaldi burutuan idatzita daude, aspaldiko garai urrun batean gertatu izan balira bezala. Mussoliniren agintepean, «Estatuaren segurtasunerako arriskutsuak ziren pertsonak» konfinamendura bidali zituzten gerra garaian, disidente politiko antifaxistak eta juduak gehienbat, eta hala sozialistak nola juduak ziren Natalia Levik eta Leone Ginzburgek hiru urte eman zituzten Abruzzoko Pizzoli herrixkan (1940-1943) bi seme txikiekin batera –bertan jaioko zen hirugarrena, alaba–, eta hantxe idatzi zuen bere lehen eleberria Nataliak, Hirira doan bidea, 1942an argitaratua izan zena Alessandra Tornimparte izenordearekin arraza-bereizkeriako legeak saihesteko.
Ildo berean, lerro bakarrean jaulkitzen digu senarraren erailketa Familiako lexikoan, baina hemen «Zapata urratuak» eta «Gizakiaren umea» kontakizunek mamitzen dute garai latz eta mikatz hori, gerra ondoko hondamendi sozialaren eta pertsonalaren isla ere badirenak. Izan ere, Ginzburgek 1946. urtearen hasieran adiskide bati idatzitako gutun batean zioenez: «Orain gogoa egin zait esaldi itsusiak egiteko… Nolabait ere, galdua dut istorioak asmatzeko gustua. Orain gogoa egin zait neure zapatez hitz egiteko».
1950. urteko abuztuan hil zuen bere burua Cesare Pavesek, Ginzburgen gaztaroko lagun eta Einaudi argitaletxean lankide zuenak, eta Paveseren aurpegirik ezkutuenean egiten du argi «Lagun baten erretratua» testuak, haren suizidioak eragindako pitzadura oinarritzat hartuta, idazlearen izena sekula aipatu gabe.
Urte berean, 1950ean, ezkondu zen bigarren aldiz Natalia, Gabriele Baldini idazle eta literatura-irakaslearekin, eta hari eskainita dago «Bera eta ni» kontakizuna, eguneroko bat-egite eta gorabeheretatik amodioa eta samurtasuna nola ernatu daitezkeen gordin erakusten duena, gizon baten eta emakume baten arteko harremana mansplaining luze baten gisa itxuratuz, batere baloraziorik gabeko modu ezin objektiboagoan.
Eta 1959tik 1962ra arte Londresen Italiako Kultura Institutuko zuzendaria izan zen Gabriele Baldinirekin Ingalaterran izandako egonaldiaren fruitu dira Ingalaterrari eskainitako bi kapituluak: «Ingalaterraren gorazarrea eta arrangura» eta «La Maison Volpé». Laboristek 1945ean agintaldia eskuratu ondoko Ingalaterra topatu zuen Ginzburgek, gaur egun «ongizateko gizartea» deitutakoak sekula iritsi zituen lorpen sozialik handienak mamituta zituen herrialdea –egungo egoeraren ifrentzua–, eta bere umorez gatzozpinduta eta italiar begiradatik galbahetutako balorazio moralez zipriztinduta azaltzen digu, orduko Erresuma Batuan hedatzen hasia zen kontsumoaren gizartearen hasikinak ere zirrimarratuz, ironiaz baina etsipenez.
Memoriari lotutako lehen parteko narrazioen ondoren, saiakera literarioen estiloa eta tonu moralista gailentzen dira bigarren partean. Soiltasun txundigarri eta aldi berean engainuzko batekin, gizarte eta komunitateari erasaten dieten gai edo auzi larri, funtsezko, premiazko eta betierekoei heltzen die Ginzburgek, berak argitzen duenez, «gure bizitzaren muinean giza harremanen arazoa baitago»: gerrak suntsitutako belaunaldiarekiko kezka, arimaren gaitzak, isiltasuna, egoismoa, erantzukizuna, errua, eta, jakina, familia, bere lanbidea, klase soziala, dirua, hizkuntzaren eta hezkuntzaren garrantzia, seme-alaben hazkuntza eta zaintza, amatasuna eta idazketa bateratzeko oztopoa, emakume izateak baldintzatutako bizitza, «bertute handien» gorazarrea eta, finean, errukia zer den ikasteko arorik aro kateatzen den giza bizitzan ibili beharreko bidea.
Ezagun da Natalia Ginzburgek, bere barrenean sentimentalkeriarako nola-halako joera sumatuta, beldur-ikara gorria ziola «melenga eta sentimental» agertzeari, gorrotagarria iruditzen baitzitzaion akatsa, femeninotzat jotzen baitzen eta berak «gizon» baten moduan idatzi nahi baitzuen, alegia, modu neutroan. Kalaka aspergarria sortu nahi ez, eta hamaika aldiz idatzi eta berridatzi zituen lehen orriak, ahalik eta zuzenen eta zorrotzen jaulki nahian. Esaldietako bakoitza zartako edo zaplazteko baten gisakoa izatea nahi zuen. Ea euskaratzean nola edo hala asmatu dugun.
Irene Hurtado de Saratxo Mendieta
V
BERTUTE TXIKIAK
Oharra
Hemen bildutako saiakerak hainbat egunkaritan eta aldizkaritan agertu ziren. Eskerrak ematen dizkiet egunkari eta aldizkari horiei, berriro inprimatzeko baimena emateagatik.
Urte eta leku hauetan idatzi ziren:
«Negua Abruzzon», Erroman idatzia 1944ko udazkenean eta Aretusan argitaratua.
«Zapata urratuak», Erroman idatzia 1945eko udazkenean eta Politecnicon argitaratua.
«Lagun baten erretratua», Erroman idatzia 1957an eta Radiocorrieren argitaratua.
«Ingalaterraren gorazarrea eta arrangura», Londresen idatzia 1961eko udaberrian eta Mondon argitaratua.
«La Maison Volpé», Londresen idatzia 1960ko udaberrian eta Mondon argitaratua.
«Bera eta ni», Erroman idatzia 1962ko udan eta, nik uste, oraindik argitaratu gabea.
«Gizakiaren umea», Turinen idatzia 1946an eta Unitàn argitaratua.
«Nire lanbidea», Turinen idatzia 1949ko udazkenean eta Ponten argitaratua.
«Isiltasuna», Turinen idatzia 1951n eta Cultura e realtàn argitaratua.
«Giza harremanak», Erroman idatzia 1953ko udaberrian eta Terza generazionen argitaratua.
«Bertute txikiak», Londresen idatzia 1960ko udaberrian eta Nuovi Argomentin argitaratua.
Datak garrantzizkoak eta esanguratsuak dira, estilo-aldaketak azaltzen baitituzte. Ez dut zuzenketarik egin idazki hauetako ia batean ere, ez bainaiz gai nire lan bat zuzentzeko, idazten ari naizen une doian ez bada. Denbora igarotakoan, ez dakit gehiago zuzentzen. Beraz, liburu honek beharbada ez du uniformetasun handirik estilo aldetik, eta barkamena eskatzen dut horregatik.
Lagun bati eskaintzen diot liburu hau, haren izena isil-gordean utzita. Ez da idazki hauetako batean ere azaltzen, eta, hala ere, nire solaskide sekretua izan da haietako gehienetan. Saiakera hauetako asko ez nituzkeen idatziko, berarekin inoizka hizketan jardun izan ez banu. Legitimitatea eta adierazpen-askatasuna eman dizkie nik pentsatuta nituen gauza batzuei.
Hemen adierazten diot nire estimua, eta nire adiskidetasun handiaren lekukotza, zeinak, benetako adiskidetasun guztiek bezala, haserrerik bortitzenen sua zeharkatu baitu.
Erroma, 1962ko urria.
Ez diot ezer besterik erantsi behar, nik uste, testu-bilduma honetaz, 1962an azaldu zenean, esan nuenari.
«Negua Abruzzon» testuaz, beharbada «erbestealdi bat zen gurea» esaldia azaldu beharko nuke nolabait: konfinatuta geunden Abruzzon, edo hobeto esanda, «gerrako preso zibilak» ginen; herria L’Aquila hiriaren ingurumarietan zegoen, eta agian horregatik arrano bat zegoen pintatuta gure etxeko gela bateko sabaian. Hiru urte eman genituen herri horretan. Esan didatenez, goitik behera aldatu da harrezkeroztik; gune turistiko bilakatua da, uda igarotzeko leku; nik ez dut berriz ikusi modu horretan, eta gogorik ere ez dut; hala ere, ulertzen dut on dela aldatuta egotea, jatetxeak eta hotelak eraiki izana. Garai hartan hotel bakarra zegoen, Vittoria hotela: guztira hiru gela zituen; eta jabeak, ama alarguna eta bere hiru seme-alabak, inon diren pertsonarik kutunenak, bihozberenak eta abegitsuenak ziren. Baina, nik dakidanez, beste norabait joan ziren bizitzera, eta Vittoria hotela, neguan egoteko zuen sukaldearekin eta uda emateko zuen terrazarekin, dagoeneko ez da existitzen.
Eta, bestetik, testu hauetan aipatzen diren leku asko arras mudatuta daude; «Lagun baten erretratua» idazkian, aipatzen den hiria ezin ezagutuzkoa da egun, inondik ere.
Erroma, 1983ko urria.
Natalia Ginzburg
LEHEN ZATIA
Negua Abruzzon
Deus nobis haec otia fecit.
Abruzzon bi urtaro baizik ez dago: uda eta negua. Udaberria negua bezalakoa da, elurtsua eta haizetsua, eta udazkena uda bezalakoa da, beroa eta garbia. Uda ekainean hasi eta azaroan bukatzen da. Muino txiki eta kiskalien gaineko egun luze eguzkitsuek, kaleko hauts horiak eta haurren disenteriak azkena ematen dute, eta negua hasten da. Orduan jendeak utzi egiten dio kalean bizitzeari: haur oinutsak ezkutatu egiten dira elizako harmailaditik. Hizpide dudan herrian, azken uztaldien ondoren desagertzen ziren gizon guztiz gehienak: lanera abiatzen ziren Ternira, Sulmonara, Erromara. Hura igeltseroen herri bat zen: etxe batzuk artez eginda zeuden, terrazak eta zutabetxoak zituzten txalet txikien gisa, eta, barneratzean, ezustekoa izaten zen aurkitzea sukalde ilun handiak urdaiazpikoak eskegita eta logela zabal hits eta hutsak. Sukaldeetan sua pizturik egoten zen eta hainbat su-mota zeuden; baziren su handiak arte-adarrez hornituak, su orbelaz eta hostoz izekirikoak, eta lurretik banan-banan bildutako arbaztekin bazkatutako suak. Aise bereiz zitezkeen pobreak eta aberatsak, piztutako suari erreparatuz; etxeei eta jendeari, jantziei eta zapatei erreparatuz baino aiseago, horiek antzeko samarrak baitziren denak.
Hizpide dudan herrira iritsi nintzenean, hasieran aurpegi guztiak berdinak begitantzen zitzaizkidan; emakume guztiek zuten elkarren antza, aberats zein behartsu, gazte zein zahar. Guztiz gehienek zuten ahoa horzgabeturik: han emakumeek hogeita hamar urterekin galtzen dituzte hortzak, nekeek eta hazkurri gutxiko janak hartaratuta, etenik gabeko erditzeek eta edoskitzaroek ahituta. Baina pixkanaka-pixkanaka hasi nintzen bereizten Vincenzina eta Secondina, Annunziata eta Addolorata, eta hasi nintzen etxe guztietara sartzen hain desberdinak ziren su haiekin berotzeko.
Lehenbiziko elur-erauntsia erortzen hasten zenean, tristura motel bat jabetzen zen gutaz. Erbestealdi bat zen gurea: urrun zegoen gure hiria eta urrun ziren liburuak, lagunak, benazko bizialdi baten gorabehera ugariak eta aldakorrak. Pizten genuen berogailu berdea, sabaia zeharkatzen zuen hodi luzea zuena: berogailuaren gelan biltzen ginen denak, eta hantxe prantatzen eta jaten zen janaria, senarrak mahai obalatu handian idazten zuen, haurrek jostailuak barreiatzen zituzten behegainean. Gelako sabaian arrano bat zegoen pintatua: nik arranoari begiratzen nion eta hura erbestea zela pentsatzen nuen. Erbestea zen arranoa, eta burrunba egiten zuen berogailu berdea, eta landazabal isila eta elur geldia. Bostetan Santa Maria elizako ezkilek jotzen zuten, eta emakumeek bedeinkapenera egiten zuten, xal beltzak aldean eta musua gorriturik. Arratsaldero pasieran ateratzen ginen senarra eta biok: arratsaldero besotik helduta ibiltzen ginen, oinak elurretan hondoratuz. Kalea inguratzen zuten etxeetan jende ezaguna eta lagunak bizi ziren, eta denak irteten ziren atera eta esaten ziguten: «Bejondeizuela». Batzuetan baten batek galdetzen zuen: «Baina noiz itzuli behar duzue zuen etxera?». Senarrak esaten zuen: «Gerra bukatzen denean». «Eta noiz bukatuko da gerra hau? Zu, dena dakizuna, irakasle zaren hori, noiz bukatuko da?». Senarrari «irakaslea» esaten zioten, ez baitzekiten haren izena ahoskatzen, eta urrutitik etortzen ziren era askotako kontuez kontsultatzera, zein ote zen trenpurik onena haginak ateratzeko, zein ziren udalak ematen zituen laguntzak, zein tasak eta zergak.
Neguan, zaharren batek pneumoniak jota uzten gintuenean, Santa Maria elizan hil-ezkilak jotzen zituzten, eta Domenico Orecchiak, zurginak, kutxa egiten zuen. Emakume bat erotu egin zen eta Collemaggioko eroetxera eraman zuten, eta herriak berriketan jarduteko gaia izan zuen puska batez. Emakume gaztea eta garbia zen, herri osoko garbiena: hainbesteko garbitasunak hartaratu omen zuen. Gigetto di Calcedoniok alaba bikiak izan zituen eta, etxean jada seme bikiak izaki, iskanbila sortu zuen udaletxean, ez baitzioten dirulaguntza eman nahi, lursail asko baitzituen eta baratze handi bat zazpi hiriren adinakoa. Rosari, eskolako atezainari, begian txistu egin zion auzoko batek, eta hara-hona ibiltzen zen begia bendaturik, kalte-ordaina eman ziezaioten. «Minbera da begia, listua gazia», azaltzen zuen. Eta horrek ere zer esana eman zuen puska batez, maiseatzeko kontu gehiagorik egon ez zen arte.
Nostalgia egunetik egunera handitzen zen gure baitan. Noizbehinka atsegina ere bazen, konpainia samur eta hordigarri samartu baten gisakoa. Gutunak iristen ziren gure hiritik, ezkontzen eta heriotzen albisteekin, baina gu horietatik kanpo geunden. Batzuetan nostalgia zorroztu eta mikaztu egiten zen, gorroto bihurtu arte: orduan gorrotatu egiten genituen Domenico Orecchia, Gigetto di Calcedonio, Annunziatina, Santa Mariako ezkilak. Baina gorroto hori ezkutuan gordetzen genuen, bidegabea zelakoan, eta gure etxea jendez gainezka egoten zen beti, mesedeak eskatzera edo eskaintzera inguratzen zirenekin. Batzuetan jostuna etortzen zen sagnoccoleak egitera. Zatar bat gerrira lotu, arrautzak irabiatu, eta Crocetta bidaltzen zuen herrira, lapiko handi-handi bat nork utziko zigun bila zezan. Aurpegi gorrixka osoki bildurik, haren begiek dirdai egiten zuten premiazko borondatez. Su emango zion etxeari sagnoccoleak ondo atera zitezen. Haren jantzia eta ilea irinez zuritzen ziren, eta sagnoccoleak mahai obalatuan apailatzen ziren, senarrak idazteko zuen horretan.
Crocetta gure garbiketako emakumea zen. Egia esan, artean emakumea ere ez zen, hamalau urte baitzituen. Jostunak aurkitu zigun. Jostunak bi taldetan banatzen zuen mundua: orrazten direnak eta orrazten ez direnak. Orrazten ez diren horietatik gorde egin beharra dago, zorriak edukitzen baitituzte, noski. Crocetta orraztu egiten zen, eta horregatik etorri zen gurera neskame, eta istorio luzeak kontatzen zizkien haurrei hildakoei eta hilerriei buruz. Bazen behin haur bat ama hil zitzaiona. Aitak beste emakume bat bilatu zuen eta amaordeak ez zuen haurra maite. Beraz, hil egin zuen aita soroan zegoen bitartean, eta gisatu bat prestatu harekin. Aita etxera itzuli eta jan egin du, baina bazkaldu ondoren platerean geratutako hezur-hondarrak kantuka hasi dira:
Ta amaorde tristiak
eosi nau pertzian
ta aitta tripontziak
jan nau hortz artian.
Orduan aitak emaztea segarekin hil, eta iltze batetik zintzilikatzen du ate aurrean. Batzuetan neure burua atzematen dut kanta horren hitzak ahapetik esaten, eta orduan herrialde osoa agertzen zait aurrean, urtaro haietako zapore bereziarekin, haizearen ufako izoztuarekin eta ezkilen hotsarekin.
Goizero ateratzen nintzen haurrekin eta jendea zurtu egiten zen eta gaitzetsi egiten zuen hotzean eta elurretan eduki nitzan. «Zer bekatu egin dute haurtxo hauek?», esaten zuten. «Ez da pasieran ibiltzeko sasoia, andrea. Itzuli etxera». Luzaz ibiltzen ginen landazabal zuri eta mortuan, eta topatzen nituen lagun bakanek errukiz begiratzen zieten haurrei. «Zer bekatu egin dute?», esaten zidaten. Han, haurra neguan jaioz gero, ez dute gelatik ateratzen uda iritsi arte. Eguerdian senarrak atzematen ninduen postarekin, eta elkarrekin egiten genuen denok etxe aldera.
Haurrei gure hiriaz hitz egiten nien. Utzi genuenean txiki-txikiak ziren, eta ez zuten haren oroitzapenik batere. Esaten nien han etxeek solairu ugari zituztela, etxe eta kale franko zeudela eta denda polit askoak. «Baina hemen ere Girò dago», esaten zuten haurrek.