Olivier Rubinsteinentzat,
gure amaren azken eleberri hau
aurkitu zutenentzat:
Olivier Philipponnat eta Patrick Lienhardt, eta
Odolaren sua
babestu duten guztientzat.
Denise Epstein
ARGITARATZAILEAREN OHARRA
Duela gutxi, Irène Némirovskyren bi obra argitaragabe, Suite frantsesa eta Odolaren sua berreskuratu izanak, eta berauen argitaratzeak Europan eta Amerikan lortuko zuen arrakasta izugarriak, behin berriro frogatzen digu idazle handien patu literarioa halabeharraren nahikerien eta obraren hurbileko pertsonen borondatearen konjuntzio misteriotsuaren eskuetan egon ohi dela. Odolaren sua eleberriaren kasuan, Olivier Philipponnat eta Patrick Lienhardtek, Némirovskyren gaur egungo biografoek, ekin zioten ikerketa lan zehatzari esker, aurkitu ahal izan ziren autorearen eskuizkribu eta zirriborro ezezagun batzuk, IMECeko (Institut Mémoires de l’Édition Contemporaine) artxiboetan gordeta zeudenak, Parisen. Dokumentu horiek André Sabatierrenak izanak ziren; Némirovskyren argitarazle eta adiskidea izaki, idazleak bere paperak laga zizkion 1942an, etsaiez inguratua eta atxilotua izateko zorian aurkitu zenean. Oharturik paper haien artean eleberri oso bat zegoela –eskuz eta estu-estu idatziriko hogeita hamar orri ziren, ia batere urraturik gabe– eta hasiera bat zetorrela Denise Epsteinek, Némirovskyren alabak zeuzkan orrialde mekanografiatuekin, Olivier Philipponnat eta Patrick Lienhardtek beren aurkikuntza garrantzitsuaren berri eman zioten literatur munduari, eta horrela Irène Némirovskyren miresle ugariek haren talentu paregabearen beste fruitu bat gozatzea ahalbidetu zuten.
Pontxe gozoa edaten geunden, nire gazte denboran bezala, sutondoan eserita, nire lehengusu Érard andre--gizonak, haien seme-alabak eta neu. Udazkeneko iluntze gorri horietako bat zen, euriz asetako nekazaritza lurretan; arrats gorriak biharamun haizetsua iragartzen zuen; beleak karranka ari ziren. Etxetzar hotz honetan haizea zirrikitu guztietatik sartzen da udazkeneko usain berezi horrekin, usain garratza eta fruta usaina. Nire lehengusina Hélène eta haren alaba Colette hotzikaraz zeuden nik utzitako gure ama zenaren kaxmirreko sorbalda zapietan bilduta. Bisitatzera etortzen zaizkidan guztietan bezala, galdetzen zidaten nola bizi naitekeen sagu zulo honetan, eta Colettek, oraintxe ezkontzekotan denak, Errota Berriren edertasuna goraipatzen zidan, hantxe biziko baita aurrerantzean “eta zu bertan sarri ikustea espero dut, osaba Silvio”. Errukiz begiratzen zidan. Zaharra eta behartsua naiz, eta mutilzaharra; basetxe batean bizi naiz oihanaren erdian. Badakite mundua korritu dudala; neure senipartea jan nuela; parabolako seme hondatzaile hura ez bezala, sorterrira itzuli nintzenerako zekor gizendua ere zaharrez akabatua zen, nire zain alferrik hainbeste denbora egon ondoren. Nire lehengusuek, nire zoria eurenarekin alderatuz, barkatu egiten zidaten utzia zidaten eta nik sekula itzuli ez nien dirutza guztia, eta Colettek bezalaxe, esaten zidaten:
–Hontza gaztaina zuloan bezala bizi zara hemen, adiskidea. Neska instalatutakoan, zoaz haren etxera giro ona denean denboraldi bat ematera.
Baina horiek kontrakoa uste badute ere, nik hemen neure momentu onak pasatzen ditut. Gaur bakarrik nago. Lehenbiziko elurrak hasi dira. Frantziaren erdialdeko paraje hau basatia bezain aberatsa da. Jendea nor bere etxean sartuta bizi da, ez da auzokideaz fidatzen, bere uztak jasotzen ditu, bere sosak zenbatzen ditu eta ez da beste ezertaz arduratzen. Ez jauregirik, ez bizitza sozialik. Hemengo burgesia herritik hurbilekoa da oraindik, apenas handik urrundu den, odol lodikoa da eta lurrak eskaintzen duen guztiaren zalea. Nire familia probintzia guztian hedaturiko sare bat da: Érardtarrak, Chapelintarrak, Benoîtarrak, Montrifautarrak… Denak dira nekazari aberats, notario, funtzionario, lurjabe; landetxe bakartuak dituzte bizileku, herrigunetik urrun eraikitako etxetzarrak, hiru morroiloz ixten diren ate astun eta sendoz babestuak, kartzelakoak diruditen atetzarrak; atarian baratze lauak, oso lore gutxi, baina barazki eta fruta arbola ugari, hormaren babesean landatuak azken hauek fruta gehiago eman dezaten. Saloiak altzariz beteta daude eta ia beti itxita; bizitza sukaldean egiten da, egurra aurrezteko. Ez naiz ari François eta Hélène Érardez, noski; ez dut ezagutzen haiena bezain etxe atsegin eta abegikorrik, hangoa bezalako giro samur, bero eta alairik. Halere, niretzat ez dago ezer gaurko hau bezalako gau batekin konpara daitekeenik: bakardadea erabatekoa da; nire neskameak, herrian bizi baita, oraintxe sarrarazi ditu oiloak eta badoa. Haren eskalapoiek bidean egiten duten tiki-taka hotsa entzuten dut. Bakarrik geratu naiz neure piparekin, neure txakurra hanka artean dudala, eta ganbaran arratoiak lasterka eta sua zirtaka entzunez; ez egunkaririk, ez libururik; botila bat juliénas besterik ez, suburdinaren ondoan jarrita, pixka bat epeldu dadin.
–Osaba, zergatik deitzen dizute Silvio? –galdetu zidan Colettek.
Erantzun nion:
–Nitaz maitemindu zen emakume eder bat hasi zitzaidan, betiko Sylvestreren ordez, Silvio deitzen; gondolaria ematen omen nuen, izan ere garai hartan, orain dela hogeita hamar urte, ilea beltza neukan eta bibotearen ertzak gorantz orraztuak.
–Ba, nire ustez, zuk gehiago daukazu fauno baten antza. Kopeta handi horrekin, sudur tente horrekin, belarri puntazorrotz horiekin, begi irrikor horiekin… Sylvestre, oihaneko gizona. Ezin egokiago doakizu izena.
Hélèneren seme-alaba guztien artean, Colette da nire gogokoena. Polita ez da, baina neure gazte denboran emakumeengan gehien gustatzen zitzaidana dauka: sua. Hark ere irrikorrak dauzka begiak, eta ahoa ere bai; bere adats beltz eta arineko xerlo batzuek ihes egiten diote sorbalda zapiaren azpitik, buru gainean jarria daukana, esan duenez, garondoa aire korrontetik babesteko. Gaztetako Hélène gogorarazten omen du. Ni ez naiz oroitzen. Bere laugarren umea izan zuenetik, Loulou txikia, orain bederatzi urte dauzkana, gizendu egin da eta larru mintz leun eta maskalduko berrogei urteko emakume honek ezabatu egin du nire oroimenean hogeirekin ezagutu nuen Hélène hura. Orain halako naretasun zoriontsu eta lasaigarri bat islatzen du. Nire etxeko bilera haren helburua aurkezpen ofizial bat egitea zen: Coletteren senargaia ezagutu behar nuen. Jean Dorin da, Errota Berriko Dorintarretakoa, belaunaldiz belaunaldi errotari izanak. Ibai eder bat, berdea eta apartsua, igarotzen da errotaren azpitik. Amuarrainak harrapatzera joaten nintzen ni hara, Dorin zaharra artean bizi zela.
–Amuarrain ederrak jatera gonbidatuko gaituzu, Colette –esan nion.
Françoisek ez zuen probatu ere egin nire pontxea: ura besterik ez du edaten. Kokospeko bizar gris, fin eta puntazorrotza dauka, eskuarekin poliki-poliki ferekatzen duena.
–Mundu hau uzten duzunean, zuk ez duzu ezeren faltarik sumatuko, edo hobeto esan, munduak zu uzten zaituenean, ni utzi nauen bezala… –esan nuen. Izan ere, batzuetan sentsazio horixe edukitzen baitut: bizitzak egotzi egin nauela, itsaso zakartuak egin ohi duen bezala, eta itsasertz triste batean nagoela txalupa zahar bat bezala, oraindik sendoegia hondoratzeko, baina marguldua eta herdoildua uraren eta kresalaren eraginez–. Ez zaizkizu gustatzen ez ardoa, ez ehiza eta ez emakumeak; beraz, ez duzu ezeren faltarik sumatuko.
–Neure emaztearen falta sumatuko dut –erantzun zidan irribarrez.
Orduan Colettek, amaren ondoan eserita, eskatu zion:
–Ama, konta iezadazu nolakoa izan zen zure eta aitaren arteko ezkongaialdia eta ezkontza. Sekula ez didazu horretaz hitz egin. Zergatik? Badakit eleberri bat idazteko modukoa izan zela, askoz ere lehenagotik maite zenutela elkar… Inoiz ez didazu kontatu. Zergatik?
–Inoiz galdetu ez didazulako.
–Ba orain galdetzen dizut.
Hélènek barre egin zuen, erantzun ordez.
–Ez da zuri dagokizun arazoa –esan zion.
–Ez duzu kontatu nahi lotsa ematen dizulako. Osaba Silviogatik ez da izango: seguru berak dena dakiela. Jeanengatik al da? Baina laster zure semea izango da, ama, eta nik bezain ongi jakin behar du zure berri. Nola gustatuko litzaidakeen gu biok ere zu eta aita bizi izan zareten bezain zoriontsu biziko bagina beti! Egingo nuke sekula ere ez zaretela haserretu.
–Ez da Jeanengatik –esan zuen Hélènek–, bi umetzar horiengatik baizik.
–Eta bere semeak seinalatu zituen irribarre batekin.
Mutilak, lurrean eserita, pinaburuak surtara botatzen ari ziren. Poltsikoak bete zeuzkaten. Pinaburuak, surtara erortzean, zirtaka hasten ziren tiro hots ozen eta lehorrak atereaz. Georgesek eta Henrik, hamabost eta hamahiru urtekoak, honela erantzun zuten:
–Gugatik baldin bada, hitz egin lasai. Zuen amodio kontuak ez zaizkigu batere interesatzen –esan zuen Georgesek, jadanik aldatzen hasia zuen ahots zakar horrekin.
Loulou txikia bitartean loak hartua zuen.
Hélènek, halere, buruari eragin zion eta ez zuen hitz egin nahi. Coletteren senargaiak hartu zuen hitza eta lotsaz bezala esan zuen:
–Benetan, ereduzko bikotea osatzen duzue. Espero dut… egunen batean… gu ere…
Zezelka mintzo zen. Mutil jatorra ematen du; aurpegi fin eta atsegina dauka eta begiak politak eta urduriak, erbiarenak bezala. Harrigarria da Hélènek eta Colettek, ama-alabek, gizon mota ia berdina aukeratu izana senartzat: sentibera, delikatua, maritxu samarra, mendera erraza eta aldi berean, isila, hitz gutxikoa, lotsatia ia. Zeinen desberdina nintzen ni, alajainkoa! Zazpiei begira nengoen, aparte samar. Egongelan afaldu genuen, huraxe baita, sukaldearekin batera, etxean daukadan egoteko moduko leku bakarra. Lo, ganbaran dagoen txapitula edo horrelako batean egiten dut. Azaroko gau hartan, egongela, berez ere nahiko itzaltsua, hain zegoen ilun ze sua moteltzen zenean han ikusten zen gauza bakarra horman esekitako kobrezko pertz handiak ziren, metal horrek dagoen argitasunik txikiena ere islatzen baitu. Sua bizitzen zenean, berriro agertzen ziren aurpegi lasaiak, irribarre onberak, Heléneren eskua, bere urrezko eraztunarekin, Loulou txikiaren ilea ferekatzen… Fular urdinezko soinekoa zeukan, puntu zuriz zipriztindua, eta gure amaren kaxmirrezko zapiaz estaltzen zituen sorbaldak. François haren alboan zegoen eserita, eta biak euren oinetan eserita zeuden mutikoei begira zeuden. Pipa itzali zitzaidan eta, berriro pizteko, ilinti bat hartu nuen surtatik. Une batez sugarrak nire aurpegia argitu zuen. Bistakoa zen ez nintzela ni eszenari adi zegoen bakarra. Colettek ere ez zuen nonbait xehetasunik galtzen, eta bat-batean esan zuen:
–Hori da pikaro aurpegia daukazuna, osaba Silvio! Askotan pentsatu izan dut horixe. –Eta aitarengana itzuliz, jarraitu zuen–: Zuen amodioen kontaketaren zain jarraitzen dut, aita.
–Tira ba, zuen ama nola ezagutu nuen esango dizuet –erantzun zuen Françoisek–. Garai hartan, zuen aitona herrian bizi zen. Dakizuen bezala, bi aldiz ezkondu zen. Zuen ama lehenbiziko emaztearen alaba zen, baina bigarren emazte horrek ere bazuen alaba bat bere aurreko ezkontzakoa. Zuek ez dakizuena da ni zuen amaren ahizpaorde horrekin ezkondu nahi nindutela.
–Bai harrigarria… –esan zuen Colettek.
–Halabeharraren kontuak. Lehenbizikoan gogoz kontra eta ia indarrez eraman ninduten gurasoek etxe hartara. Txekorra hiltegira bezala ninderamaten ezkontzara. Gure ama gajoari kaskoan sartu zitzaion lehenbailehen ezkondu behar nindutela. Hainbeste erregutu zidan ze azkenean amore eman eta elkarrizketa hartara joatea onartu nuen, bestalde, ezertara behartzen ez ninduena, hala ziurtatu zidaten behintzat. Sartu ginen. Imajina ezazue landetxe bateko egongelarik soilena, hotzena. Beheko suaren gaineko apalean brontzezko bi argimutil zeuden, Amodioaren sugarrak irudikatuz, oraindik ere ileak tentetzen dizkidatenak oroitzen ditudan bakoitzean.
–Baita niri ere! –esan zuen Hélènek barrez–. Sekula pizten ez zen tximinia haren gaineko sugar izoztu eta zurrun haiek balio sinbolikoa zeukaten.
–Zuen aitonaren bigarren emazte haren jenioa ere, nola esan…
–Zaude isilik –esan zion Hélènek–. Hilda dago.
–Zorionez… Baina zuen amak arrazoia dauka: bakea hildakoei eta goian bego. Emakume handia eta ilegorria zen; motots gorri handi bat zeukan eta larruazala oso zuria. Haren alabak arbia ematen zuen. Bisitak iraun zuen bitartean, gelditu ere egin gabe mugitu zituen eskuak, dena ospelez beteak: behin belaunen gainera eramaten zituen, gero magalean gurutzatu, hurrena berriro belaunetara… eta ez zuen hitzik ere esan. Negua zen. Sei gaileta atera zizkiguten erretilu batean eta txokolatezko gozoki zaharmindu batzuk. Gure ama hozbera zen eta doministikuka egon zen denbora guztian. Nik ahaleginak egin nituen bisita hura ahalik azkarren amaitutzat emateko. Horrela, azkenean etxe hartatik irten ginenean, elurra ari zuen. Orduan, eskolatik bueltan zetorren ume talde batekin egin genuen topo; haien artean, elurretan korrika eta irristaka, oinetan zurezko eskalapoi handi batzuk eta kapa gorri bat jantzita, masailak gorri eta ile beltza dena banatuta, sudurraren puntan eta bekainetan elur maluta batzuk erantsita zituela, orduan hamahiru urte zeuzkan neska koskor bat ikusi nuen. Zuen ama zen. Atzetik segika, mutil batzuk zetozkion elur bolak jaurtiz. Nigandik bi pausora zegoela, itzuli zen eta bi eskuekin elur pilatxo bat hartuta pilota bat egin ondoren, haien aurka jaurti zuen barrez. Gero, eskalapoietako bat elurrez beteta zeukanez, hura erantzi eta hustu bitartean, txingoka jardun zuen etxeko atalasean, bere ile xerlo beltzek aurpegia estaltzen ziotela. Egongela izoztu hartan, jende goibel harekin jardun ondoren, ezin duzue imajinatu ere zeinen alaia eta xarmagarria iruditu zitzaidan neskato hura. Amak azaldu zidan nor zen. Une hartan bertan erabaki nuen harekintxe ezkonduko nintzela. Bai, egin barre, nahi baduzue… Hura nire erabaki edo desira bat baino gehiago izan zen; aurreikuspen bat, esango nuke. Urte batzuk geroago imajinatu nuen, nire besotik elizatik irteten, nire emazte bihurturik. Ez zen zoriontsu. Bere aita oso zaharra zen eta gaixorik zegoen. Amaordeak bertan behera utzita zeukan. Moldatu nintzen nire gurasoek etxera gonbida zezaten. Eskolako lanak egiten laguntzen nion, liburuak uzten nizkion, piknik eta festa txikiak antolatzen nituen berarentzat, berarentzat bakarrik. Gajoa ez zen ohartzen nire benetako asmoez…
–Ohartu gabe! –bota zuen Hélènek, eta adats grisaren azpian, haren begiek maleziaz distiratu zuten eta haren ezpainek irribarretxo bihurri bat egin zuten.
–Parisera joan nintzen neure ikasketekin jarraitzera. Ezin zaio ezkontzeko eskatu hamahiru urteko neskato bati. Baina erabakita neukan bost urteren buruan itzuli eta elkarrekin ezkonduko ginela. Hamazazpirekin, ordea, ezkondu egin zen; gizona, oso jatorra, bera baino askoz ere zaharragoa zen. Amaordearengandik libratzeko nik uste dut edonorekin ezkonduko zela.
–Azken aldian xuhurra baino xuhurrago bihurtu zen eta ahizpaordeak eta biok eskularru pare bat besterik ez geneukan biontzat –azaldu zuen Hélènek–. Txandaka erabili behar genituen nonbaitera joan behar genuenean. Baina hori teorian, amaordeak, zergatik edo hargatik, ni zigortu egiten baininduen eta haren alabak erabiltzen zituen ia beti eskularruak. Oso politak ziren, antxume larruzkoak. Hainbesteko inbidia ematen zidan ze halakoxe batzuk baina niretzat bakarrik edukitzeko ilusioak bultzatu ninduen ezkontzeko eskatu zidan lehenbiziko gizonari baiezkoa ematera, maite ez nuen arren. Zeinen ganoragabeak garen gaztetan…
–Niretzat kolpe gogorra izan zen hura –esan zuen Françoisek–. Eta bueltan etortzean, ikusi nuenean nire lagun txikia zeinen neska ederra bihurtua zen, nahiz eta triste samarra, zeharo maitemindu nintzen. Berari dagokionez…
François isildu egin zen.
–Gorri-gorri jarri dira! –esan zuen Colettek txaloak joz eta txandaka aitari eta amari begiratuz–. Tira, kontatu dena! Erromantzea orduan hasi zen, ezta? Hitz egin zenuten, maitemindu zineten. Aitak berriro alde egin zuen, negar batean, zu ez zeundelako libre. Zintzo itxaron zizun eta, alargundu zinenean, itzuli eta zurekin ezkondu zen. Zoriontsu bizi izan zarete eta seme-alaba asko izan dituzue.
–Bai, halaxe da –esan zuen Hélènek–. Baina horretara heldu aurretik, zenbat nahigabe, zenbat malko, ene Jainkoa! Oso zail, ia ezinezko ikusten genuen lortzea! Eta zeinen urruti geratu den orain… Nire lehen senarra hil zenean, zuen aita kanpoan zen. Pentsatzen nuen ahaztua izango ninduela, ez zela itzuliko. Gazte garenean, hain egonarri gutxikoak izaten gara… Igarotzen den egun bakoitza, amodiorako galdu den egun bakoitza benetako tragedia iruditzen zaigu. Baina azkenean itzuli egin zen.